ضریب جینی چیست و چه کاربردی دارد؟

بحران مالی جهانی بحث نابرابری دستمزد و درآمد را دوباره زنده کرده است و بسیاری را بر آن داشته تا نابرابری‌های ایجادشده در سال‌های گذشته را زیر سوال ببرند. ضریب جینی آماری است که اغلب در این بحث‌ها مورد اشاره قرار می‌گیرد؛ زیرا ابزاری مناسب برای خلاصه‌کردن توزیع دستمزدها یا به‌طور کلی‌تر، درآمدها در یک عدد «واحد» محسوب می‌شود.

با توجه به اینکه ضریب جینی در مقایسه با آمارهایی مانند نرخ بیکاری یا نسبت فقر کمتر قابل درک است، در این مطلب به این سوال‌ها که ضریب جینی چیست و چه کاربردی دارد پاسخ خواهیم داد و چگونگی محاسبه‌ٔ آن را بررسی خواهیم کرد.

ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی (شاخص جینی یا نسبت جینی) معیاری آماری از نابرابری اقتصادی است. این ضریب می‌تواند هر مقداری بین ۰ تا ۱ (یا ۰٪ تا ۱۰۰٪) داشته باشد. ضریب «صفر» نشان‌دهندهٔ توزیع کاملا برابر درآمد یا خلق ثروت در یک جمعیت (یا جامعه) است.

ضریب «یک» نیز نشان‌دهنده نابرابری کامل است.

یعنی ۱ نفر در جامعه‌ای تمام درآمد را دریافت می‌کند و افراد دیگر درآمدی ندارند. علاوه‌بر این، در برخی موارد نادر، ضریب می‌تواند بیش از ۱۰۰٪ باشد. این اتفاق از نظر تئوری زمانی رخ می‌دهد که درآمد یا ثروت جمعیتی منفی باشد.

البته سناریوهای ذکرشده در دنیای واقعی بسیار نادر هستند. داده‌ها نشان می‌دهند که ضریب جینی در اغلب مواقع بین ۲۴٪ تا ۶۳٪ متغیر است.

توجه داشته باشید که ضریب جینی معیار مطلقی برای درآمد یا ثروت یک کشور نیست. این ضریب فقط پراکندگی درآمد یا ثروت را در یک جامعه اندازه‌گیری می‌کند.

اصول ضریب جینی

ضریب جینی یکی از پرکاربردترین معیارهای نابرابری اقتصادی است؛ زیرا با اصول زیر مطابقت دارد:

۱. ناشناس بودن

این ضریب هویت افراد پردرآمد و کم‌درآمد یک جامعه را فاش نمی‌کند.

۲. مقیاس‌ناپذیر بودن

محاسبه ضریب جینی به این بستگی دارد که اقتصاد چقدر بزرگ است، چگونه اندازه‌گیری می‌شود یا یک کشور چه مقدار ثروت دارد.

به‌عنوان مثال، کشورهای ثروتمند و فقیر ممکن است به‌دلیل توزیع درآمدی مشابه، ضریب یکسانی را نشان دهند.

۳. عدم وابستگی به جمعیت

ضریب جینی به اندازه جامعه هیچ ارتباطی ندارد.

۴. اصل انتقال

این ضریب موقعیت‌هایی را نشان می‌دهد که درآمد از یک فرد ثروتمند به فرد فقیر منتقل می‌شود.

ضریب جینی چگونه اندازه‌گیری می‌شود؟

ضریب جینی به‌وسیله‌ٔ منحنی توزیع درآمدِ لورنز بیان می‌شود و با استفاده از این منحنی می‌توان ضریب جینی را محاسبه کرد.

براساس رتبه‌بندی خانوارها به‌ترتیب درآمد صعودی، منحنی لورنز، نموداری از سهم انباشتهٔ در‌آمد خانوار در برابر سهم انباشتهٔ خانوارها است.

در واقع این منحنی بین 2 حالت حداکثری قرار خواهد گرفت.

برابری کامل، که در آن درآمد به‌طور مساوی بین همه خانوارها تقسیم می‌شود، منجر به ایجاد منحنی لورنز خواهد شد که با یک خط مستقیم نشان داده می‌شود.

«حداکثر مخالف» یا «نابرابری کامل» که در آن تنها یک خانوار تمام درآمد را دارد و بقیه هیچ؛ با منحنی لورنز نشان داده می‌شود که محور افقی و محور عمودی سمت راست را تشکیل می‌دهد.

ضریب جینی مساحت بین منحنی لورنز توزیع درآمد و خط مورب برابری کامل است که به‌صورت نسبتی از سطح مثلثی بین منحنی‌های برابری کامل و نابرابری بیان می‌شود.

برابری کامل باعث ضریب جینی ۰ و نابرابری کامل یعنی ضریب جینی ۱۰۰ خواهد شد.

تمام ضرایب جینی از اثرات مزایا و مالیات بر درآمد خانوار براساس معادلِ توزیع درآمد خانوار هستند.

معادل‌سازی روشی استاندارد است که اندازه و ترکیب خانوارها را در نظر می‌گیرد و درآمد آن‌ها را برای شناسایی تقاضای مختلف تنظیم می‌کند.

کاربردهای ضریب جینی

سیاست‌مداران می‌توانند با استفاده و بررسی ضریب جینی، میزان نابرابری و تاثیر اقدامات خود در جوامع را مورد بررسی قرار دهند.

همان‌طور که در بالا اشاره کردیم، ضریب جینی ابزار مهمی برای تجزیه و تحلیل درآمد یا توزیع ثروت در یک کشور یا منطقه است؛ اما نباید آن را با اندازه‌گیری مطلق درآمد یا ثروت اشتباه گرفت.

تا زمانی که درآمدها به‌طور مشابه در هر کشور توزیع شوند، یک کشور با درآمد بالا و کشوری کم‌درآمد می‌توانند ضریب جینی یکسانی داشته باشند.

براساس گزارش OECD، ترکیه و ایالات‌متحده هر دو در سال ۲۰۱۶ ضریب جینی در حدود ۰.۳۹–۰.۴۰ داشتند؛ با این حال، تولید ناخالص داخلی ترکیه به‌ازای هر نفر کمتر از نصف ایالات‌متحده (بر حسب دلار در سال ۲۰۱۰) بود.

مزایا و معایب ضریب جینی

مهم‌ترین مزیت ضریب جینی همان اندازه‌گیری نابرابری درآمدی بین مردم است که وضعیت زندگی بیشتر مردم را نشان می‌دهد؛ اما این شاخص محدودیتی‌هایی نیز دارد. یکی از محدودیت‌های مهم آن به مفهوم درآمد مرتبط است.

درآمد را می‌توان در سطوح خانوار متناسب با اندازه آن، در سطوح فردی و با در نظر گرفتن منابع مالی یا فقط درآمد ناشی از کار تعریف کرد.

هر کدام از تعاریف، شاخص‌های متفاوتی از درآمد و سطوح مختلف نابرابری را نشان می‌دهند؛ بنابراین اختلاف در مفاهیم می‌تواند منجر به اختلاف در سنجش درآمد، نابرابری و رتبه‌بندی کشورها از دید ضریب جینی باشد.

یک شاخص جینی مبتنی بر درآمدهای فردی با شاخص جینی مبتنی بر درآمدهای خانوار در همان کشور تفاوت دارد؛ بنابراین رتبه‌بندی کشورها بسته به‌ اینکه این شاخص براساس درآمد خانوارها یا درآمدهای فردی باشد تغییر می‌کند و باعث می‌شود تا در استفاده و تفسیر آن، اشتباهاتی رخ دهد.

اما با تمامی این تفاسیر ضریب جینی هنوز پس از گذشت بیش از یک قرن از معرفی، محبوبیت زیادی در بین سیاستمداران، اقتصاددانان و روشنفکران دارد.

محدودیت‌های ضریب جینی

ضریب جینی علی‌رغم مزایای متعددی که در بالا اشاره کردیم، محدودیت‌هایی نیز دارد که باید به آن‌ها توجه کنید. در ادامه به این موارد اشاره می‌کنیم:

۱. نمونه‌گیری تصادفی

اعتبار محاسبات ضریب جینی می‌تواند به حجم نمونه بستگی داشته باشد.

به‌عنوان مثال، کشورهای کوچک یا کشورهایی که تنوع اقتصادی کمتری دارند، در اغلب مواقع ضرایب پایینی را نشان می‌دهند؛ در حالی که کشورهای بزرگ و متنوع از نظر اقتصادی، معمولا ضرایب بالایی را ثبت می‌کنند.

۲. عدم دقت داده‌ها

ضریب جینی مستعد خطاهای داده سیستماتیک و تصادفی است؛ بنابراین، داده‌های نادرست می‌توانند اعتبار ضریب را مخدوش کنند.

۳. ضریب جینی یکسان اما توزیع درآمد متفاوت

در برخی موارد، ضریب می‌تواند برای کشورهایی با توزیع درآمد متفاوت اما سطح درآمد یکسان، برابر باشد.

۴. منعکس نکردن تغییرات ساختاری یک جامعه

یکی از اشکالات ضریب جینی این است که تغییرات ساختاری یک جامعه (یا جمعیت) را در نظر نمی‌گیرد.

چنین تغییراتی می‌توانند به‌طور قابل‌توجهی روی نابرابری اقتصادی در یک جامعه تاثیرگذار باشند.

به‌طور کلی، این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که جوانان نسبت به افراد مسن‌تر درآمد کمتری داشته باشند.

نتیجه‌گیری

اگر شکاف بین فقیر و ثروتمند همچنان افزایش یابد، ارزیابی شکاف درآمدی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند و ضریب جینی می‌تواند نقطهٔ شروع خوبی برای اندازه‌گیری این نابرابری درآمدی باشد تا تعادل در رابطه پول و شادی برقرار شود.

دانستن اعداد ضریب جینی داروی همه‌ٔ دردها نیست؛ اما راهی برای تعیین کمیت و ردیابی جهتی که جامعه در آن حرکت می‌کند، خواهد بود؛ در نتیجه ممکن است راه‌هایی برای تغییر ساختار به سیاستمداران بدهد.

با این حال، به‌خاطر داشته باشید که استفاده از ضریب جینی محدودیت‌هایی نیز خواهد داشت. این ضریب فقط به اندازهٔ داده‌های مورد استفاده برای محاسبه قابل اعتماد است و اطلاعاتی تک‌رقمی در اختیار شما قرار می‌دهد که گروه‌های مختلف نمونه را در نظر نمی‌گیرد.