آدام اسمیت که بود؟

آدام اسمیت فیلسوف و نظریه‌پردازی است که به او لقب «پدر علم اقتصاد» داده‌اند؛ حتی کارل مارکس نیز شهرت خود را تا حد زیادی مرهون اسمیت است.

متاسفانه این فیلسوف و اقتصاددان در کشور ایران کمتر شناخته‌شده است؛ به‌ همین دلیل مقالۀ پیش‌رو آماده شده تا آشنایی بیشتری با آدام اسمیت و خدمات او به اقتصاد فعلی پیدا کنید.

نگاهی به زندگی آدام اسمیت

آدام اسمیت اقتصاددان، فیلسوف و نویسنده قرن هجدهم اهل اسکاتلند است که پدر علم اقتصاد مدرن به حساب می‌آید.

اسمیت مخالف سیاست‌های مرکانتیلیسم (مکتب سوداگری) و یکی از طرفداران اصلی سیاست‌های اقتصادی لسه فر (Laissez-faire؛ سیاست عدم مداخله دولت در امور اقتصادی) بود.

اسمیت در نخستین کتاب خود با عنوان «نظریه احساسات اخلاقی» ایدهٔ «دست نامرئی» را مطرح کرد. دست نامرئی (Invisible Hand) به این معناست که بازارهای آزاد با ابزار رقابت، قانون عرضه‌وتقاضا و سود شخصی به فعالیت‌های خود نظم می‌دهند و روابط اقتصادی را تنظیم و کنترل می‌کنند.

اسمیت به دلیل خلق مفهوم تولید ناخالص داخلی (GDP) و نظریه‌اش در مورد جبران اختلاف دستمزدها نیز شناخته شده است. طبق این نظریه، مشاغل خطرناک یا نامطلوب تمایل به پرداخت دستمزد بالاتری دارند تا بتوانند نیروی کار لازم برای این سِمَت‌ها را جذب کنند.

تاریخ واقعی تولد آدام اسمیت مشخص نیست؛ با این‌ حال گفته می‌شود که او را در ۵ ژوئن سال ۱۷۲۳ غسل‌ تعمید داده‌اند. او متولد کشور اسکاتلند است و از زمان تولد پدرش را از دست داده بود.

اسمیت در سال ۱۷۵۱ و در سن ۲۸ سالگی به‌عنوان استاد منطق در دانشگاه گلاسکو برگزیده شد و سال بعد به دریافت کرسی فلسفه اخلاق نائل شد.

سخنرانی‌های او موضوعات اخلاقیات، فن بیان و اقتصاد سیاسی یا سیاست و درآمد را در بر می‌گرفت.

دستاوردهای آدام اسمیت

اسمیت در سال ۱۷۵۹ نظریه «عقاید اخلاقی» که مجموعه سخنرانی‌های او در گلاسکو بود را منتشر کرد؛ این نظریه در فرانسه و آلمان نیز منتشر شد.

اسمیت کتاب «تحقیقی پیرامون ماهیت و علل ثروت ملل» یا همان «ثروت ملل» را نیز منتشر کرد که در آن به‌طور مشروح به بررسی پیامدهای اقتصاد آزاد یا اقتصاد بازار پرداخته است.

این کتاب مفاهیمی مانند منفعت‌طلبی، تقسیم کار، کارکرد بازارها و کاربردهای بین‌المللی اقتصاد آزاد، فارغ از دخالت دولت را در بر می‌گرفت.

اسمیت در «ثروت ملل» در مورد تحول جامعه بشری از مرحله شکارچی بدون حقوق مالکیت یا اقامتگاه ثابت تا کشاورزی عشایری صحبت می‌کند.

مرحله بعدی، جامعه فئودالی است که در آن قوانین و حقوق مالکیت برای حمایت از طبقات ممتاز ایجاد می‌شود. در ادامه بیشتر در مورد کتاب «ثروت ملل» صحبت خواهیم کرد.

در نهایت، جامعه‌ٔ مدرن بدون دخالت دولت (laissez faire) یا آزاد مشخص می‌شود؛ جایی که نهادهایی برای انجام معاملات بازار ایجاد می‌شوند.

اسمیت به نظریه‌ٔ «مرد اقتصادی» می‌پردازد که به‌عنوان فردی تعریف می‌شود که اهداف و علایق شخصی خود را دنبال می‌کند و این رفتار مرد اقتصادی روی رفتارش در اقتصاد نیز تاثیر می‌گذارد.

اسمیت همچنین به خاطر نوشتن کتاب «دست نامرئی» مشهور شده است. او در این کتاب نشان می‌دهد که چطور نفع شخصی، استفادهٔ کارآمدتر از منابع را در یک اقتصاد ملی هدایت می‌کند.

آدام اسمیت سرانجام بعد از بیماری در ۱۷ ژوئیه سال ۱۷۹۰ از دنیا رفت. بعد از مرگ وی مشخص شد که او بخش هنگفتی از درآمدش را وقف کارهای عام‌المنفعه کرده بود.

کتاب ثروت ملل آدام اسمیت

اسمیت مهم‌ترین اثر خود یعنی «ثروت ملل» را در سال ۱۷۷۶ پس از دوران بازنشستگی و هنگامی‌که از فرانسه به زادگاهش اسکاتلند برگشت، منتشر کرد.

کتاب ثروت ملل اسمیت منجر به محبوبیت بسیاری از ایده‌هایی شد که پایه و اساس اقتصاد کلاسیک را تشکیل می‌دهند.

نظریه‌های اقتصاددانان دیگر براساس کار اسمیت شکل گرفت و منجر به تحکیم مکتب اقتصاد کلاسیک شد؛ مکتب غالب اقتصادی که از دل رکود بزرگ ساخته شد.

عقاید اسمیت در کارهای دیوید ریکاردو و کارل مارکس در قرن نوزدهم و جان مینارد کینز و میلتون فریدمن در قرن بیستم مشهود است.

بحث اسمیت از تقسیم کار در 3 فصل ابتدایی کتاب ثروت ملل در تفکر مدیریت نقش بسزایی داشته است. او پیامد تقسیم کار را با تشریح یک کارخانه سوزن‌سازی نشان می‌دهد.

نظریه‌های آدام اسمیت

آدام اسمیت با‌ اینکه به‌عنوان پدر علم اقتصاد شناخته می‌شود، اما نظریه‌ها و تئوری‌های مختلفی نیز در زمینه‌ٔ ادبیات و فلسفه داشت.

در ادامه با برخی از نظریه‌های او آشنا می‌شویم.

فلسفه‌ٔ بازارهای آزاد

فلسفهٔ بازارهای آزاد بر روی به‌ حداقل رساندن نقش دخالت دولت و مالیات در بازارهای آزاد تاکید دارد. با اینکه اسمیت از دولت محدود حمایت می‌کرد؛ اما دولت را مسئول بخش‌های آموزشی و دفاعی یک کشور می‌دانست.

اسمیت نظریه «دست نامرئی» را نیز مطرح کرده که نیروهای عرضه و تقاضا را در یک اقتصاد هدایت می‌کند. براساس این نظریه، هر فرد با مراقبت از خود، به‌طور ناخواسته به ایجاد بهترین نتیجه برای همه کمک می‌کند.

یک قصاب، کافه‌چی و نانوای فرضی در این اقتصاد امیدوار است تا با فروش محصولاتی که مردم قصد فروش آن‌ها را دارند کسب درآمد کند. این افراد اگر در رفع نیازهای مشتریان خود موثر باشند، از پاداش‌های مالی برخوردار خواهند شد.

در حالی که برای کسب درآمد در یک تشکیلات اقتصادی مشارکت می‌کنند، محصولاتی نیز ارائه می‌دهند که مردم به آن‌ها نیاز دارند. اسمیت ادعا می‌کند که این سیاست پولی برای قصاب، کافه‌چی و نانوا ثروت ایجاد کرده و در نتیجهٔ آن، برای کل ملت نیز ثروت ایجاد می‌کند.

نظریه دست نامرئی

براساس عقاید و نظریه اسمیت، یک ملت ثروتمند کشوری محسوب می‌شود که پر از شهروندانی است که برای بهتر کردن و رفع نیازهای خود به‌طور موثر کار می‌کنند.

به گفته‌ٔ اسمیت، در این نوع اقتصاد، یک مرد ثروت خود را در یک تشکیلات اقتصادی سرمایه‌گذاری می‌کند که به احتمال زیاد به او کمک می‌کند تا بالاترین سود را با مدیریت ریسک معینی کسب کند.

تئوری دست نامرئی اغلب در قالب یک پدیده‌ٔ طبیعی ارائه می‌شود که بازارهای آزاد و سرمایه‌داری را برای کارآمدی، از طریق عرضه و تقاضا و رقابت برای منابع کمیاب هدایت می‌کند؛ نه به‌عنوان عاملی که منجر به رفاه افراد می‌شود.

از نظر اسمیت، یک چارچوب نهادی برای هدایت انسان‌ها به فعالیت‌های مولد که برای جامعه مفید است، ضروری خواهد بود. این چارچوب شامل نهادهایی مانند یک سیستم قضایی‌ست که برای حمایت و ترویج رقابت آزاد و منصفانه طراحی شده است. با این حال، باید رقابتی در زیر این چارچوب وجود داشته باشد و رقابت در کسب‌وکار «آرزویی است که از رحم مادر با ما می‌آید و هرگز ما را رها نمی‌کند؛ تا زمانی‌که به گور برویم.»

ثروت و تولید کالا

ایده‌های ترویج‌شده در کتاب «ثروت ملل» آدام اسمیت توجه بین‌المللی را برانگیخت و عاملی محرک در تکامل از ثروت زمینی به ثروت ایجادشده توسط روش‌های تولید خط مونتاژ شد که با تقسیم کار امکان آن فراهم آمد.

اسمیت برای نشان‌دادن اثربخشی این روش، از مثالی از کار موردنیاز برای ساخت یک سنجاق استفاده کرد.

اگر قرار بود یک نفر، ۱۸ مرحله لازم برای تکمیل کارها را انجام دهد، فقط می‌توانست تعداد انگشت‌شماری سنجاق در هفته بسازد.

با این حال، اگر ۱۸ کار به‌صورت خط مونتاژ توسط ۱۰ نفر تکمیل شوند، تولید به هزاران سنجاق هفته خواهد رسید.

در واقع اسمیت استدلال کرد که تقسیم کار و تخصص باعث رونق خواهد شد.

تولید ناخالص داخلی (GDP)

ایده‌های موجود در کتاب «ثروت ملل» پیدایش مفهوم تولید ناخالص داخلی را فراهم کرد و باعث تحول در تجارت واردات و صادرات شد. قبل از انتشار کتاب ثروت ملل، کشورها ثروت خود را براساس ارزش ذخایر طلا و نقره‌ٔ خود اعلام می‌کردند.

با این حال، اسمیت به‌شدت از مرکانتیلیسم (Mercantilism) یا مکتب سوداگری انتقاد کرد. او استدلال کرد که کشورها باید براساس سطح و تجارت آن‌ها ارزیابی شوند. این مفهوم مبنایی برای ایجاد معیار تولید ناخالص داخلی به‌منظور سنجش رفاه یک کشور بود.

هنگامی که ثروت ملل به چاپ رسید، بسیار از کشورها برای تجارت با دیگر کشورها مردد بودند. اسمیت استدلال کرد که مبادله‌ٔ آزاد باید امکان‌پذیر باشد؛ زیرا هر ۲ کشور از این مبادله نفع خواهند برد.

در نتیجه تغییر نگرش نسبت به تجارت، واردات و صادرات نیز افزایش یافت. همچنین اسمیت در مورد قانونی بحث می‌کرد که تجارت را تا حد امکان آسان کند.

میراث آدام اسمیت

برجسته‌ترین ایده‌های اسمیت (دست نامرئی و تقسیم کار) امروزه نظریه‌های اقتصادی بنیادین محسوب می‌شوند. نظریه‌های او در مورد اقتصاد، در قرن ۲۱ و نظریه اقتصادی مدرن نیز به حیات خود ادامه داده‌اند.

اسمیت طرفدار این باور بود که کار فقرا معیاری کلیدی برای عملکرد یک اقتصاد است؛ اما او به‌ دلیل توجه نابرابری معروف بود. کارل مارکس (Karl Marx) اقتصاددان سیاسی و فیلسوف اجتماعی، تا حد زیادی از ثروت ملل الهام گرفت و با آثار اسمیت بزرگ شد.

در حالی که اسمیت اعتقاد داشت که سرمایه، ایده‌آلی برای رشد اقتصادی یک دولت است؛ مارکس معتقد بود که سرمایه‌داری منجر به طمع و نابرابری در بین شهروندان می‌شود و در نهایت کشور به سقوط می‌کشاند.

نوشته‌های آدام اسمیت روی اقتصاد امروز تاثیر می‌گذارند؛ زیرا او معتقد بود که ثروت از طریق نیروی کار ایجاد می‌شود و منفعت شخصی مردم را تشویق می‌کند تا از منابع خود برای کسب درآمد استفاده كنند.

نظریه‌های اسمیت نشان می‌دهند که اقتصادها زمانی شکوفا می‌شوند که رقابت، سرمایه‌داری و بازار آزاد در قرن 21 زنده و فعال باشند.

نتیجه‌گیری

آدام اسمیت فیلسوف قرن هجدهم بود اما نظریه‌های او در دنیای امروز اهمیت زیادی پیدا کرده‌اند و شاید به‌همین دلیل باشد که افراد زیادی سعی در شناخت بیشتر او دارند. شما با مطالعه آثار و نظریه‌های اسمیت قادر خواهید بود که درک درستی از اقتصاد امروز به دست آورید.